Początki miejscowości w gminie Świerklaniec

W niniejszym artykule chcielibyśmy przybliżyć historię początków wsi tworzących dziś gminę Świerklaniec. Dla genealoga ważne są nie tylko metryki, ale również możliwość umiejscowienia ich w kontekście historycznym, a więc nie tylko w czasie, ale też w określonym miejscu, zatem wydaje się koniecznym poznanie historii miejscowości, w których prowadzone są poszukiwania genealogiczne. Zaczniemy od najmłodszej z miejscowości, następnie przejdziemy do najstarszej, następne w kolejności będzie Nakło, a zakończymy na Świerklańcu.
 .
 .
1. Nowe Chechło

Miejscowość ta została założona przez pana tych ziem, Erdmanna Gustawa Henckel von Donnersmarck w 1776 roku, jako kolonia przy Chechle. Stąd też potoczna nazwa „Kolinijo”, która jest używana do dzisiaj przez „rdzennych” mieszkańców naszej gminy. Taką też nazwę Collonela alias Nowa wieś można spotkać w księgach parafialnych z Żyglina. Później zmienia się ona w Colonia, a dopiero na samym końcu wykształca się nazwa Nowe Chechło (w języku niemieckim Neu Chechlau), dla odróżnienia od Chechła, które od tego momentu nazywane jest Starym Chechłem (Alt Chechlau).

Jak już zaznaczyliśmy w poprzednim artykule, chcemy się skupić w naszych rozważaniach na ludziach, tak więc też zrobimy i tym razem.

Pierwsze akty z ksiąg parafialnych z nowo powstałej kolonii, na podstawie których można coś powiedzieć o mieszkańcach pochodzą z połowy 1778 roku.

 

 

Mamy tu akt chrztu z 21 czerwca, pochodzącej „z kolonii pod Chechłem, czyli Nowej wsi” Marianny Myśliwczonki. Jej matką jest Catharina, a ojciec jest nieznany.

  .
Kolejne chrzty do roku 1780 to:

5 listopada 1778 r. – Martinus Gwość, syn Stanislausa i Cathariny
16 kwietnia 1779 r. – Agnes Marcinek, córka Jacoba i Marianny
7 września 1779 r. – Hedvigis Badura, córka Petrusa i Margarethy. Chrzestnymi byli: Jacob Kubica i Catharina Gdulska, oboje także z Colonii
14 listopada 1779 r. –Elisabeth Pfiester, córka Josepha i Francisci
6 stycznia 1780 r. – Casparus Żydek, syn Joannesa i Elisabeth. Chrzestnymi byli: Franz Rost i Eva Mitręszka, oboje także z Colonii
7 sierpnia 1780 r. – Laurentius Slota, syn Simona i Marianny
14 grudnia 1780 r. – Eva Gwość, córka Stanislausa i Cathariny
Co warte zauważenia, wszystkie te rodziny, za wyjątkiem Slotów (Słotów), nie pochodzą z Chechła. Rozumiemy przez to brak urodzenia rodziców lub ich ślubu w parafii żyglińskiej. Dodatkowo występujący powyżej w charakterze chrzestnego Franz Rost w tym samym roku bierze ślub i w akcie zawarcia małżeństwa zapisane jest, iż pochodził z Moraw. A więc można pokusić się o stwierdzenie, że przynajmniej część kolonistów zasiedlających nowo powstałą miejscowość została sprowadzona przez hrabiego.
 .
 .
2. Orzech

Orzech jest najstarszą z wsi należących do naszej gminy. W wielu publikacjach możemy przeczytać o rzekomych wzmiankach w księgach parafialnych parafii św. Małgorzaty w Bytomiu już z 1224 roku. Jednak jest to zapewne przesadzona informacja, ze względu na niemożność wskazania, o jaki to dokument lub księgę chodzi. Faktem jest, iż Orzech został wymieniony w dokumencie z 4 października 1277 roku, mówiącym o przeniesieniu przynależności parafialnej z Bytomia do nowo powstałej parafii w Kamieniu. Można więc założyć, że miejscowość powstała wcześniej, jednak zapewne po najazdach tatarskich mających miejsce w latach 1241 oraz 1260, które to zniszczyły doszczętnie pobliski Bytom.

Kolejnym dokumentem mówiącym o wsi jest dokument zastawu Orzecha z 25 stycznia 1305 roku. W dokumencie tym Kazimierz, książę bytomski oddaje w zastaw wieś na dwa lata Piotrowi, synowi Gosława oraz mincerzowi krakowskiemu Fryderykowi. Po 2 latach Kazimierz spłaca 140 grzywien pożyczki i znów staje się właścicielem Orzecha.

Kolejne wspomnienie o Orzechu to przynależność do parafii w Radzionkowie, która powstała niedługo przed 1326 rokiem. W tamtym okresie była to miejscowość tylko i wyłącznie rolnicza, stąd też pochodzi jej nazwa. Nie od rośliny czy owocu, jak się powszechnie uważa, ale od słowa orać. Dopiero w księgach górniczych z lat po 1541 roku dowiadujemy się, że w Orzechu wydobywano rudę oraz że mieściła się tu płuczka, odwadniarka i huta.

Niestety ze względu na przynależność Orzecha do parafii radzionkowskiej (aż przez ponad 650 lat) nie jesteśmy w stanie powiedzieć wiele o mieszkańcach ówczesnej wsi. Jest to spowodowane utrudnionym dostępem do ksiąg parafialnych przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach.
 .
 .
3. Nakło Śląskie

Jeśli chodzi o datę powstania Nakła, to nie można jednoznacznie i dokładnie jej określić. Większość dostępnych opracowań podaje najstarszą wzmiankę o Nakle w 1356 lub 1369 roku – wymienienie w dokumencie sędziego bytomskiego Franczka z Nakła. Istnieją również wersje, w których wymienia się rycerzy będących właścicielami tych ziem – wspomniany Franco z Nakła, Zbrosław z Nakła, Krzysztof, Jan Nakielski (którego to rodzina Nakielskich miała w połowie XVI wieku wybudować zamek) oraz Szczepan. Są to jednak informacje, których nie można w pełni zweryfikować. Pierwsze historycznie udokumentowane wspomnienie o Nakle można odnaleźć w dokumencie mennicy bytomskiej, w którym to wspomniany Szczepan zostaje wymieniony jako świadek.

W dokumencie z 1532 roku mamy jeszcze wymienionego rycerza Jana Mokrskiego.

W latach późniejszych właścicielami Nakła są Laryszowie, którzy to 6 kwietnia 1695 roku sprzedają te ziemię Leonowi Ferdynandowi Donnersmackowi.

Jeśli chodzi o najstarszych mieszkańców to odsyłamy Państwa do naszego poprzedniego artykułu. Możemy tylko dodać, iż zapewne pojawi się w naszym cyklu artykuł o niektórych rodzinach nakielskich – np. rodzinie Bujoczków.
.
 .
4. Świerklaniec i Stare Chechło
Kończąc niniejszy artykuł chcielibyśmy przybliżyć historię początków miejscowości, w której sami mieszkamy – Świerklańca.

Jednak będzie tu mowa o zamku świerklanieckim, który dziś byłby zaledwie małą częścią dzisiejszej miejscowości. Faktycznie dzisiejszy Świerklaniec leży w głównej mierze na ziemiach zwanych dawniej Starym Chechłem. Jednak brak jest jakichkolwiek wzmianek czy informacji o tej wsi, choć w poprzednim artykule pokazaliśmy, iż w roku 1657 Chechło było już niemałą wsią. Skupimy się zatem na terenach zamkowych. Poniższe informacje można znaleźć w opracowaniu Marka Wrońskiego „Świerklaniec w dawnych widokach”.

Według powszechnie powielanej legendy zamek świerklaniecki, a raczej gród miał istnieć już w XI wieku i miał być siedzibą kasztelana Bolesława Chrobrego. Jest to oczywiste przekłamanie i to z kilku względów. Po pierwsze ziemie, na których leży Świerklaniec podlegały kasztelanii bytomskiej, więc jak sama nazwa wskazuje kasztelan miał swoją siedzibę w Bytomiu, a dokładnie w pierwotnej warowni czy grodzie na wzgórzu św. Małgorzaty. Drugi argument obalający te twierdzenie to fakt, iż gdyby rzeczywiście zamek był aż tak stary, to zostałby wymieniony w dokumencie podziału Księstwa Bytomskiego z 1369 roku, a nie został tam wspomniany.

Pierwszą historyczną wzmianką o Świerklańcu jest dokument z 4 lutego 1437 roku (niestety Marek Wroński w swoim opracowaniu nie podaje, o jaki dokument chodzi). Powstanie warowni można osadzić gdzieś na lata 1370 – 1437, a wspomniany wcześniej Marek Wroński upatruje się fundatora w osobie księcia oleśnickiego Konrada II (panującego w latach 1366 – 1403), który prawdopodobnie chciał wybudować nowy zamek po podziale księstwa bytomskiego. Taka też wersja wydarzeń sprzyjająca powstaniu warowni świerklanieckiej wydaje się najbardziej prawdopodobna.

Niestety nie ma żadnych dokumentów mówiących o pierwotnym wyglądzie zamku, można się jedynie domyślać, iż była to warownia na planie owalnym z fosą. Nad fosą wznosił się drewniano-ziemny wał, a przy głównym wejściu znajdował się most zwodzony. Wzdłuż fosy znajdowała się zapewne jeszcze drewniana palisada. Podmokły teren i płynąca nieopodal Brynica czyniły gród jeszcze bardziej obronnym.

Dawne dokumenty wymieniają 3 urzędników świerklanieckich, poddanych książąt oleśnickich – Steffana Lesela (1453 r.), Macieja Strzybenskiego (1459 r.) oraz Mikołaja Schilherzowskiego (1472 r. i 1475 r.).

Pod koniec XV wieku Śląsk został przejęty przez króla Węgier i Czech – Macieja Korwina. On około 1477 roku oddał ziemię bytomską pod zastaw Janowi z Żerotina. Przeznaczył też 300 kop czeskich na remont zamków w Bytomiu oraz Świerklańcu. W 1498 roku ziemię te odkupił Jan II Dobry i 18 czerwca 1513 roku wydał dokument mówiący o modernizacji zamku. Z tego też okresu znamy opis, iż wewnętrzny drewniany mur, do którego przylegały budynki został zastąpiony murowanym.  Jan wydał także w 1530 roku (już nie jako właściciel tych ziem) dwa kolejne dokumenty mówiące o zamku Świerklaniec:

– 11 sierpnia oznajmił, iż na zamku nie ma miejsca, aby dać schronienie rycerstwu ziemi bytomskiej wraz z poddanymi,
– 4 września oznajmił, iż rycerstwo na musztrę ma zgłaszać się do najbliższej miejscowości, gdzie najpewniej chodziło o Świerklaniec.

Kolejnymi właścicielami ziemi bytomskiej wraz ze świerklanieckim zamkiem byli od roku 1526 Hohenzollernowie. Władali oni tymi posiadłościami aż do 1620 roku, kiedy to za poparcie buntowników czeskich zostali skazani na banicję. Według niektórych, niesprawdzonych informacji przez 3 lata zamek dzierżawił niejaki Jan Siekwieciński.

Jednak pewne już jest, iż od roku 1623 panami tych ziem zostają Henckel von Donnersmarckowie. Na samym świerklanieckim zamku byli oni obecni aż do 1945 roku.

Jeśli chodzi o najstarszych mieszkańców Świerklańca czy Starego Chechła, to podobnie jak w przypadku Nakła odsyłamy czytelnika do poprzedniego artykułu.

 

 .
 .

Źródła:
Marek Wroński: Świerklaniec w dawnych widokach. Tarnowskie Góry, 2000.
Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Przemysław Nadolski, Arkadiusz Woźnicki: Herbarz Bytomski. Bytom, 2003.
Barbara i Adam Podgórscy: Pochodzenie nazwy Orzegowa i jej przemiany. Ruda Śląska, 2013.
Kronika Nakła Śląskiego 1945-2010. Spisana przez Stanisława Markowskiego przy udziale mieszkańców. Nakło Śląskie, 2014.
Tygodnik „Gwarek”