Obywatelstwo polskie/niemieckie w okresie międzywojennym na Górnym Śląsku

Mniejszości narodowe miały zapewnione bardzo dużą ochronę w ramach II RP. Regulowało to wiele aktów zarówno państwowych, jak i międzynarodowych. Sama Konstytucja RP z 1921 roku mówiła w art. 109 i 110, że każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i właściwości narodowych. Ponadto mieli oni zapewnione równe prawo do zakładania czy prowadzenia zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisów swej religii.

W tym zakresie ponownie mogę się odwołać do cytowanej już Konwencji niemiecko-polskiej dotyczącej Górnego Śląska. Otóż narzucała ona na II RP szereg obowiązków, w tym dotyczących ochrony mniejszości narodowych. W art. 134 stwierdzono że układające się Strony zapewniają osobom, należącym do mniejszości swobodę używania ich języka zarówno w stosunkach osobistych i gospodarczych, jak i społecznych. Żadne postanowienie nie mogło ograniczać korzystania z tej swobody. To samo miało dotyczyć swobodnego używania języka mniejszości w prasie, publikacjach wszelkiego rodzaju jak i podczas zebrań publicznych i prywatnych.

Mniejszość niemiecka dzięki tym przepisom prowadziła bardzo aktywną działalność kulturalną, społeczną, ale i polityczną. Zatem wydawali wiele niemieckojęzycznych periodyków politycznych czy kulturalnych, mieli własne organizacje, odrębne szkoły niemieckie. W spisie 1931 roku 90 tyś osób deklarowało się jako użytkownicy języka niemieckiego jako ojczystym, a znających ten język chociaż biernie było oczywiście znacznie więcej. Ponadto wielu przypadkach właścicielami przemysłu były właśnie Niemcy, stąd zakazywanie im używania języka niemieckiego było mało realne. Po drugiej stronie granicy Polacy także tworzyli własne organizacje i także prowadzili działalność kulturalną, polityczną i społeczną.

Jednak trzeba zauważyć, iż nie zawsze postulaty były w pełni realizowane i zdarzały się naruszenia ustalonych zasad. Co więcej początkowe ustalenia stopniowo traciły na znaczeniu wraz ze odchodzeniem państw europejskich od systemu rządów demokratycznych na rzecz większej lub mniejszej władzy wąskiej grupy osób. W szczególności związane jest to przejęciem władzy przez NSDAP w Niemczech oraz przez sanacje w Polsce. Jednak nie ulega wątpliwości, że sytuacja językowa w okresie międzywojennym była znacznie lepsza, niż w 1939 czy 1945 roku.

Jeżeli chodzi o filmy to nie jestem specjalistą. W kinach na pewno pojawiały się filmy polskie, jak i niemieckie, ale też i z innych krajów np. amerykańskie. Jednak problem ewentualnie mógł dotyczyć napisów i z tego co pamiętam to były z tym jakieś nieporozumienia. Jednak z czasem władze wojewódzkie, w szczególności za rządów wojewody Grażyńskiego dążyły do wyeliminowania filmów niemieckich. Prowadzono bowiem bardzo aktywną politykę promowania polskości.

W przypadku radia chyba także nie było żadnych ograniczeń. Wydaje mi się, że dopiero od wybuch II wojny światowej używanie radia w „nieodpowiedni” sposób mogło wiązać się z poważnymi sankcjami. Początkowo posiadacze radia nawet gdyby chcieli to i tak mogli odbierać tylko sygnał niemieckiego radia nadawany z Wrocławia, który od 1925 roku wzmacniany był jeszcze w Gliwicach, gdyż innych stacji radiowych w pobliżu nie było. Sytuacja zmieniała się w 1927 roku kiedy powstało Polskie Radio w Katowicach, którego współtwórcą był Stanisław Ligoń. Warto zauważyć, iż prowadził on takie audycje jak „Bery i Bojki” , „Przy żeleźnioku”, czy „U Karlika gro muzyka”. Co najważniejsze były one wygłaszane spolszczoną, ale jednak mową śląską. Zatem już wtedy mowa śląska pojawiła się w takim nowym medium jakim było radio.

„Zastanawia mnie dlaczego Ludnosc wtedy jesli sie czula np. niemiecka a przebywala w czasie tego przylaczenia do Polski nie wyjechala na stronie niemiecka?, oczywiscie dotyczy to tez strony odwrotnej. Nie bylo wtedy takich wyjazdow jak po drugiej wojnie swiatowej?”

Oczywiście, że wyjazdy były i to bardzo liczne. W szczególności dotyczyło to optantów, czyli tych osób które postanowiły zrzec się obywatelstwa polskiego lub niemieckiego i przyjąć obywatelstwo tego drugiego państwa. Szacuje się, że do 1925 roku wyjechało z województwa śląskiego do Rzeszy ponad 100 tyś Niemców. Do roku 1931 wyjechało jeszcze około 50 tyś Niemców. Co do osób o polskiej identyfikacji, które pozostały na niemieckiej części Górnego Śląska to są pewne spory co do podania jakieś jednoznacznej liczby. Liczbę Polaków szacuje się nawet na 700 tyś, choć spis ludności z 1925 wskazuje, że osób mówiących tylko językiem polskim było 151 tysięcy, a używających języka polskiego i niemieckiego było 383 tyś. Jeżeli chodzi o wyjazdy to do Polski przenieść się miało około 60-70 tyś Polaków. Nie natkałem się na materiały, które jakoś bardziej szczegółowo wyliczałyby liczbę osób, które wyjechały lub zostały, stąd trzeba się opierać na pewnych uogólnieniach.

Jednak nie ulega wątpliwości, że istniała bardzo duża grupa ludności o nieokreślonej/nieskrystalizowanej narodowości uważająca się po prostu za Ślązaków. Według Korfantego mieli oni stanowić nawet 1/3 ludności województwa. Wahali się oni między jednym, a drugim narodem, a cześć osób, np. zrzeszona w Związku Górnoślązaków była zwolennikami tworzenia osobnego narodu śląskiego. Zatem jednoznaczne określenie, że ktoś był Niemcem czy Polakiem sprawia ogromne problemy i trzeba sobie zdawać sprawę, że bazując na pewnych materiałach źródłowych możemy jedynie domniemywać jakie było poczucie narodowościowe osób wtedy mieszkających na Górnym Śląsku. Nikt nie jest w stanie stwierdzić, co komu siedziało w głowie i jak jego poglądy zmieniały się wraz z upływem czasu, dlatego od razu zaznaczam, że wszelkie dane statystyczne trzeba traktować w tym przypadku z odpowiednią rezerwą, tym bardziej że bazują na uogólnieniach.

„Wiem ze moi dziadkowie urodzone 1905 w Siemianowicach Slaskich po 1922 roku mieszkali nadal w Siemianowicach Slaskich a nalezaly juz do Polksich terenow. Nie moge ich sie juz zapytac dlaczego tam pozostali poniewaz juz nie zyja, ale jest to dla mnie bardzo trudne do zrozumienia.”

Oczywiście uzyskując informacje bezpośrednio od przodków mamy pewność, dlaczego podjęli taką a nie inną decyzje. Jednak czasami warto się zastanowić jak my postąpilibyśmy w takiej sytuacji. Tym bardziej, że w genealogii bywa tak, że bardzo często mamy jedynie skrawki informacji na temat naszych przodków, np. w postaci metryk. Zatem aby dowiedzieć się czegokolwiek na temat naszych przodkach trzeba spróbować przeanalizować sytuacje społeczną, polityczną i gospodarczą jaka panowała w danym okresie historycznym. Wówczas możemy chociaż spróbować poznać ich motywy i cel działania.

Ja myślę, że przyczyn dla których niektóre postanowiły wyjechać lub zostać w Polsce czy Niemczech po 1922 jest wiele. Faktycznie jednym z nich jest to, że duża grupa mieszkańców Śląska nie miała skrystalizowanego poczucia narodowości, przywiązani byli głównie do ziemi na której mieszkali i otoczenia z którym żyli. Po drugie bardzo ważny był też argument ekonomiczny, jeżeli ktoś miał dobrze płatną pracę w jakimś zakładzie to nie opłacało mu się wyprowadzać. Jeszcze większym ograniczeniem do wyjazdu, było posiadanie gospodarstwa. Ludność wiejska aby się przenieść musiałaby sprzedać uprawiana od pokoleń ziemie. Nie mieli jednak pewności czy w nowym miejscu uda się im utrzymać i zaaklimatyzować. Woleli zatem pozostać przy tym co już znają. Po trzecie związki rodzinne też były bardzo istotne, zawsze jest lepiej gdy rodzina trzyma się razem. Nie można też zapomnieć o tym czym pisałem wcześniej, czyli o zagwarantowaniu szerokich praw dla mniejszości narodowych. Ne było konieczności uciekania z Polski czy z Niemiec, w obawie że za mówienie w danym języku będzie można trafić do obozu koncentracyjnego (oczywiście sytuacja zmieniała się w chwili pojawienia rządów totalitarnych) Do tego dochodzi jeszcze ogólna sytuacja geopolityczna. Tak naprawdę dla osób mieszkających w obszarze przemysłowym ta sztuczna granica, jaka została ustanowiona po 1922 tak naprawdę była trochę fikcyjna. Życie nadal toczyło się tak samo jak dawniej, a więc jeżeli ktoś mieszkał po jednej stronie granicy, a jego zakład pracy był po drugiej stronie granicy to jedynym nowym elementem była kontrola graniczna, ale poza tym życie nadal toczyło się tak samo. Co więcej stwarzało nawet nowe możliwości zarobku, bo handel między dwoma państwami stał się bardziej opłacalny, tym bardziej jeżeli ktoś potrafił „ominąć granice celną”.