Geneza nazwisk

Temat jest nie tylko pasjonujący, ale i złożony.

Aby do niego uczciwie podejść, należałoby najpierw odrzucić ideologie i aprioryzmy.
Następnie ustalić, jaki okres historyczny nas interesuje.
Moim zdaniem, należałoby sięgnąć znacznie głębiej, tj. czasowo wcześniej, niż XVII, czy XVIII w.
W naszych rozważaniach przydatna będzie znajomość języka staropolskiego i występujące różnice językowe między Królestwem Polskim a Śląskiem. Należy pamiętać, że po rozbiciu dzielnicowym i politycznym oderwaniu od macierzy (XIV w.), w miarę jednorodny do tego momentu język staropolski dla wszystkich dzielnic polskich, na Śląsku zaczął nabierać charakterystycznych, widocznych w powoli tworzących się dialektach (w konsekwencji gwarze śląskiej – przez Krzysztofa nazwanej nie wiedzieć czemu „mową śląską”, choć wiadomo powszechnie, że gwara śląska jest częścią języka polskiego), elementów odrębnych (specyficznych, uwarunkowanych przynależnością polityczną i migracjami ludności oraz od XVIII w. rozwijającym się przemysłem).
Nie można zapomnieć także, że dopiero zwiększająca się liczba mieszkańców w konsekwencji doprowadziła do sytuacji, że oprócz imion, konieczne było nadawanie także nazwisk (przede wszystkim odimiennych, przezwiskowych, czy związanych z wykonywanym zawodem, itd.).
Proces tworzenia nazwisk był długi (przyjmuje się, że trwał od średniowiecza do XIX wieku). Początkowo obejmował warstwy wyższe społeczeństwa (szlachta, magnateria), następnie patrycjat miejski, by od XVI/ XVII wieku powoli obejmować także warstwy niższe (chłopów), choć jeszcze w XVIII w. można znaleźć miejsca, gdzie funkcjonowały tylko imiona.
Nie podzielam poglądu Krzysztofa, że nazwiska występujące na Śląsku Opolskim (za profesorem Serafinem z IH WNS na UŚ, świadomie odrzucam XIX w. niemiecką nomenklaturę „Górny Śląsk”, jako ahistoryczną dla naszych rozważań), nie występują gdzie indziej.

Migracje ludności, którymi zajmuję się od wielu lat wskazują, że Śląsk był terenem, na który napływały fale ludności z różnych stron, zarówno Królestwa Polskiego, jak i Cesarstwa Habsburgów (głównie Królestwa Czech). Z nimi przychodziły obcy język i … nazwiska (np. Czech, Morawiec, Morawski, Krasek, Bromboszcz, ale i Polak, Polaczek, Mazur, itd). W wyniku wojen (przede wszystkim mam na myśli Wojny husyckie – XV w. i Wojnę Trzydziestoletnią z lat 1618-1648) oraz chorób wielokrotnie w swojej historii, Śląsk dosłownie w wielu miejscach pustoszał.
Nowy impuls do migracji ludności przyniosła kolejna zmiana przynależności politycznej po Wojnach o Śląsk (zagarnięcie Śląska przez Prusy faktycznie w 1742 roku – formalnie w 1763) i odkrycie złóż minerałów, a w konsekwencji kolonizacja fryderycjańska (ok.60 tys. osób niekoniecznie niemieckiego lub ewangelickiego pochodzenia, jak zakładano). Rozbiory i upadek Rzeczpospolitej Szlacheckiej oraz Napoleoniada, również przyczyniły się do nowych fal migracji.
W połowie XIX wieku oraz na początku XX wieku nastąpiły największe migracje ludności na Śląsku związane z rewolucją przemysłową i powstaniem okręgu przemysłowego na wschodnich rubieżach Śląska.

Osobiście, nie odrzucałbym z góry pracy Kazimierza Rymuta.
Przykładowo jego „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. Dane według PESEL z końca 1990 r., Wydawnictwo PAN, Kraków, 1992-1994” jest przydatny.
Proponuję nasze rozważania oprzeć raczej na innych pozycjach, w tym przede wszystkim na spuściźnie naukowej Stanisława Rosponda
(Nazwiska Ślązaków, Instytut Śląski w Opolu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Opole 1960; Słownik Etymologiczny nazw geograficznych Śląska, t. 1 – 6, 1970; Słownik nazwisk śląskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967 – 1973) oraz
ważnej pozycji Alfreda Zaręby pt.: „Atlas językowy Śląska”, Śląski Instytut Naukowy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków 1976.

Warto też sięgnąć do:
Grzybowski Stanisław, Nazwisko i jego stałość jako elementy identyfikacyjne osoby w dawnym prawie polskim, 1957 Onomastica III, z. 2.

Próbowałem jedynie uporządkować naszą wymianę myśli, poprzez zakreślenie ram czasowych i językowych oraz terytorialnych, ale widzę, że odniosłem skutek odwrotny do zamierzonego. Kolejnym moim celem była próba przyjrzenia się tematowi bez z góry założonej tezy oraz w oderwaniu od naszych subiektywnych ocen rzeczywistości (przede wszystkim tej obecnej, opartej na tragicznych doświadczeniach mieszkańców Śląska w XX w.).
Powyższe posty raczej nam tego zamierzenia nie ułatwiły, a doza emocji (i ironia w poście Krzysztofa) w nich zawarta jest na tyle duża, że nie wiem, czy w ogóle takie rozważania będą możliwe.
Dla porządku: daleki jestem od narzucania swojego zdania innym, ale proszę o uszanowanie wolności wypowiedzi i minimum szacunku dla ich autora.

1. Mirosławie: Etnolekt śląski jest częścią języka polskiego (staropolskiego). żyjemy w czasach, w których odrzuca się w całości osiągnięcia nauki o Śląsku i Ślązakach z okresu przed 1989 rokiem. W czasach, w których słowo gwara nabiera pejoratywnego znaczenia (przynajmniej u niektórych, bo ja tak nie uważam), a język i naród śląski oraz autonomię wypisuje się na sztandarach koalicjanta partii rządzącej w sejmiku śląskim (w poprzedniej kadencji). Są to czasy, w których próbuje pisać się historię Śląska i Ślązaków od nowa z wykorzystaniem zużytych sto lat wcześniej metod (vide: spisy powszechne z I połowy XX w., ruch ślązakowski z okresu międzywojennego, itp.). Tak się dziwnie składa, a może nie dziwnie, tylko tak właśnie ma to wyglądać, że podkreśla się tradycje niemieckie (obecne jak najbardziej na Śląsku), tyle tylko, że jednocześnie próbując odebrać tradycjom polskim, należne im miejsce.
Na to ostatnie, chociażby przez wzgląd na przelane w mojej rodzinie krew i pot za Polskę (i Śląsk jako jej integralną część), jak również moje starania, aby prowadzone przeze mnie historyczne badania były prowadzone uczciwie zgodnie z zasadą „tylko prawda jest ciekawa”, mojej zgody być nie może.
Nadmieniam, że to, co napisałeś o położeniu Ślązaków w okresie międzywojennym i po II Wojnie Światowej, o zawodzie i rozgoryczeniu, dotyczyło także mojej rodziny.
Ale nie zmienia to faktu, że dla mnie Polska to Macierz (mała litera w moim poście to sprawka chochlika), a Pięć Prawd Polaków – „Katechizm”. Oczekuję, że to uszanujesz, tak jak ja szanuję tych mieszkających od pokoleń na tej ziemi, którzy swoją Ojczyznę chcą widzieć w Niemczech.
Pozwól mi podejść do różnego rodzaju „nowinek” z należytym dla historyka dystansem.

2. Krzysztofie, wbrew temu, co piszą niektórzy historycy związani z RAŚ, termin Górny Śląsk pojawił się przy okazji kolejnego podziału administracyjnego Śląska (w ramach Cesarstwa Pruskiego) w końcu XIX wieku. I to on determinuje współczesną nomenklaturę. Wcześniej funkcjonowała nazwa odwołująca się do Księstwa Opolskiego (Rejencja Opolska). Co istotne, przed podziałem administracyjnym, o którym piszę wyżej, nazwa Górny Śląsk nie była powszechnie używana przez Ślązaków. Nietrwałe kilkuletnie epizody z okresu przed zajęciem Śląska przez Prusy, kiedy nazwa ta pojawia się tylko w nomenklaturze politycznej jakiegoś wycinka terytorium, moim zdaniem nie są warte naszej uwagi. Biorąc pod uwagę zaproponowany zakres czasowy naszych rozważań, w związku z powyższym, uznałem, że posługiwanie się pruską nomenklaturą, jest ahistoryczne i nadal podtrzymuję moje zdanie na ten temat.

Co do nazwisk. Sądziłem, że interesuje Cię ich etymologia, stąd moje zaangażowanie w wątek. Niestety nie podzielam opinii, że można mówić o typowo śląskich nazwiskach na podstawie przykładów, które przytoczyłeś. Wskazują one jedynie na gwarową wymowę (a w konsekwencji pisownię) polskich nazwisk (bo, że mają one polską etymologię, sporu między nami nie powinno być). O tym co potrafili niemieccy skrybowie zrobić z polskimi nazwiskami, można napisać pracę doktorską. Dla porządku muszę jedynie zauważyć, że najpierw miał miejsce proceder zniemczania polskich nazwisk na niemieckie (np. Śledź na Herring, Bim na Boehm). i działo się to zasadniczo w XIX w.(ale także w XX wieku, szczególnie w okresie hitlerowskim – np. Krótki na Kroner Podobnie jak nazwy miejscowe polskie były zniemczane najpierw w tłumaczeniu wprost (np. Sucha Góra na Trockenberg – XIX w., Miechowice na Miechowitz – XVIII w.), by w 1936 roku zmienić je na takie niemieckie nazwy, które zupełnie zostały oderwane od polskiego ich pochodzenia (np. Miechowitz na Mechtal). Paradoksem jest to, o czym piszesz, że spolszczanie nazwisk po 1922 i 1945 roku było automatyczne, dalekie od pierwowzoru polskiego lub zastępujące pisownię niemiecką – polską. Przyznasz jednak, że obecna moda na powrót do pisowni niemieckiej nazwisk polskich tylko dlatego, że dziadek w 1915 roku takie nazwisko miał w akcie małżeństwa lub urodzenia, jest … no właśnie, jakie? Dla mnie dziwne, ahistoryczne i dużo mówiące o świadomości narodowej.
Stąd raczej postulat, aby nasza działalność przyczyniała się do popularyzacji wiedzy o przeszłości, a w konsekwencji, do wzrostu świadomości historycznej, co jak wiesz przy sporej grupie nie potrafiącej określić swojej narodowości (dotyczy XX w., ale i obecnie pewnie tacy są), może być ważne.

XIX w. (XVIII także), to okres, gdy germanizacyjne dyrektywy płynące z Berlina zniekształcały nazwiska polskiego pochodzenia. Stąd mój pogląd, aby rozważaniami naszymi objąć okres wcześniejszy (oczywiście nie bez zastrzeżeń, ale na razie nie chciałbym gmatwać).

Arturze, do 1989 nauka o Śląsku i Ślązakach mogła zmierzać tylko w jednym kierunku. Dziś można swobodnie mówić, że temat jest złożony i niejednoznaczny, jak to z obszarami przygranicznymi bywa. O wiele większe znaczenie mają dla mnie opinie znanych i szanowanych współczesnych językoznawców (które nazywasz nowinkami) niż teorie opracowane na potrzeby poprzedniego systemu.

Co do zmiany nazwisk zarówno przez Niemców, jak i Polaków, to wydaje mi się, że podejście było podobno – lekceważenie odmienności i narzucanie jedynie słusznej w danym okresie historycznym wizji politycznej. W moim drzewie mam akurat głównie przypadki „majstrowania” przy nazwiskach w latach 30-tych XX wieku oraz po II wojnie, i to w dodatku majstrowania niekonsekwentnego. Stąd mam w rodzinie zarówno Mitręgów, jak i Mitrengów, Galbasów i Gałbasów (w obu przypadkach dotyczy braci) itp.

Zmiany w brzmieniu nazwisk podzieliłbym na dwie grupy:
1) wynikające ze specyfiki ortografii i fonetyki języka niemieckiego i polskiego – nie dziwi mnie fakt, że Niemcy preferują zapis Scholtysik, a Polacy Szołtysik; takiego dostosowania pisowni dokonywały obie strony (Polacy np.: Gillmeister na Gilmajster, Weiss na Wajs);
2) wszelkiego typu inne zmiany, skutkujące na ogół zupełną zmianą brzmienia nazwiska:
– tłumaczenia: np. Niedziela – Sonntag,
– „słowotwórstwo”: np. przez Polaków: Breitkopf zmienione na Brewko, Weiss na Wajda; przez Niemców: Kwiotek na Koenig,
– dostosowanie do wymowy polskiej – Musioł na Musiał, Kowol na Kowal, Mitrenga na Mitręga – ten proces na szczęście nie powiódł się w 100% i tak, jak pisze Krzysiek, spora grupa nazwisk śląskich zachowała ślad specyficznej śląskiej wymowy.

W celu właściwej analizy nazwisk śląskich, zgadzam się z Krzysiem, iż należałoby analizować także zmiany nazwisk w XX wieku, zwłaszcza ze względu na zmiany wymienione przeze mnie w pkt 2.

Co do określenia granic Górnego Śląska, każdy rodowity Górnoślązak wie, która miejscowość tu przynależy, a która „jest już w Polsce”. Celowo użyłem powszechnie jeszcze używanego przynajmniej w moich okolicach określenia, że kto pochodzi zza Brynicy, to pochodzi z Polski. Proszę nie dopatrywać się tu negowania przynależności Górnego Śląska do Polski, po prostu, tak zostało z czasów, gdy na Brynicy faktycznie była granica i tak się po prostu „godo” – to tak jeszcze pod kątem poczucia odrębności przez Górnoślązaków :-).

Czytom sam oryginalno Trybuna Ludu z jej slonskim przedstawicielstwem „TR” 45 lot nazot?
Sam to je jak na godzinie „Wychowania obywatelskiego”
Polsko macierz…kule jak u komunistow piyrwyj; jo sie ino caly czos pytol kaj pieronie ta macierz bola jak Slonsk gormny , Dolny abo Sredni jak Wom sie zechce bol biedny jak mysz koscielno? przez 400 lot to lo nim slychac nikt niy chciol, Macierz bola lod Baltyku do Morza Czornego , ale 50 km na zachod to sie niy chcieli przeniysc, ino zamki warowne na granicy do nos budowali, a jako jedyni najezdzcy to nawet Moskwa zajeli i trocha utrzymali co sie nikomu, moze oprocz Mongolom niy udalo-kule kaj bola ta Macierz?
Sobieski to nawt w Glywicach w drodze na Wiydyn sie zatrzymol i o wiecznie polski Slonsk sie upomniol?Niy konstruujcie sie ludziska pierdolow kierych niy bylo, jak my byli biydne to nos nikt niy chciol , a jak bolo cos do zagarniecia to i powod sie znalozl.
I niy fulejcie sam o patriotyzmie i narodowosci bo nawet Mickiweicz ino pedziol „Litwo ojczyzno moja” a niy Polsko…
tak to jo godom Slonzok z krwi i kosci kierygo nazwisko po Ojcu ino u nos na Slonsku je.Pyrsk.

• Ta odpowiedź została zmodyfikowana 9 years, 4 months temu przez Joachim Walenzyk.
• Ta odpowiedź została zmodyfikowana 9 years, 4 months temu przez Joachim Walenzyk.
• Ta odpowiedź została zmodyfikowana 9 years, 4 months temu przez Joachim Walenzyk.
• Ta odpowiedź została zmodyfikowana 9 years, 4 months temu przez Joachim Walenzyk.

Mirosławie,

Zajrzyj do bogatego dorobku naukowego profesor Aliny Kowalskiej.

Profesor Alina Kowalska była prekursorem badań nad językiem polskim i gwarą na Śląsku nie tylko pod panowaniem pruskim, ale i pod panowaniem Habsburgów.

Naprawdę warto.