Geneza nazwisk

Krzysztofie,

15 lutego 1763 roku podpisano pokój w Hubertsburgu, kończący Wojnę o Śląsk, na mocy którego Śląsk przypadł Prusom. Król Prus Fryderyk II, zaraz po zakończeniu Wojny o Śląsk, 13 września 1764 roku wydał ustawy (dekrety) tzw. germanizacyjne, które weszły w życie po vacatio legis, 1 stycznia 1764 roku.

Na ich mocy:
– wprowadzono język niemiecki jako język urzędowy
– zakazano zatrudnienia w szkołach nauczycieli nieposługujących się językiem niemieckim.

Ponadto, zakazywano każdemu dominium zatrudniania pod karą 10 talarów kogokolwiek bez znajomości języka niemieckiego do pracy oraz służby w folwarku, a nawet zakazywało udzielania zgody na śluby, jeżeli nowożeńcy nie nauczą się mówić po niemiecku.

Zakazano pielgrzymowania na Jasną Górę.

Wprowadzono restrykcje w używaniu języka polskiego we wszystkich szkołach i urzędach.

W 1767 roku metropolitą wrocławskim zostaje wikariusz apostolski Johann Moritz von Strahwitz.

Od 1781 roku kościołem na Śląsku kieruje wikariusz apostolski Anton Ferdinand von Rothkirch und Panten.

W międzyczasie Fryderyk II ingeruje w sprawy kościelne na Śląsku, nakazując proboszczom w przeciągu roku nauczyć się języka niemieckiego, aby na terenach, gdzie język polski jest dominujący (na początek powiaty: wrocławski, brzeski, niemodliński, oławski, grodkowski, nyski, średzki, trzebnicki, oleśnicki, namysłowski, kluczborski i sycowski), sukcesywnie rozpowszechniać język niemiecki w kościele i szkole.

Z czasem, akcja germanizacyjna dotrze na Śląsk Opolski.

Na marginesie dodam, że dzięki Bogu, Msza św. była w języku łacińskim, a kazania w języku większości wiernych (tj. polskim), więc w sposób naturalny, wierni byli mniej narażeni na germanizację. Innym zagadnieniem były księgi parafialne. Z uwagi na wizytacje kanoniczne duchowieństwa niemieckiego pochodzenia (z czasem regularne), które można prześledzić w księgach, proboszczowie mieli coraz mniej pola manewru, aby kontynuować wpisy po łacinie, z wtrąceniami polskimi (imiona, rzadziej nazwiska i status społeczny). Dla opornych skuteczne okazały się decyzje personalne, usuwające ich z probostw, na ich miejsce powołując księży niemieckiego pochodzenia, resztę dopełniło przekazanie nauczania w szkole organistom będącym także nauczycielami, władającymi językiem niemieckim i uczącymi po niemiecku.

Opór społeczny wobec niemieckiej szkoły był w ciągu XIX wieku duży. Przyczyną były nie tylko obowiązki uczniów w gospodarstwie (absencja), Pisał o tym m.in. ks. Knosała z Radzionkowa.

W 1872 roku Bismarck ponowił zakaz używania języka polskiego w szkole.
Do tego doszły zmiany nazw miejscowości i nazwisk (mam na myśli nie zmianę polegającą na zastosowaniu niemieckiej pisowni, ale zmianę z pobudek pozajęzykowych).

Zgadzam się, że wielu Ślązaków ma korzenie po drugiej stronie Brynicy, co nie zmienia faktu, że granica przebiegała wzdłuż Brynicy. Mieszanie się ludności na obszarze przygranicznym nie jest czymś nadzwyczajnym.

Sam napisałeś, że przybywający na Śląsk szybko się asymilowali i przyjmowali lokalne zwyczaje i tradycje, w ten sposób właśnie stawali się Ślązakami, ponieważ przyjmowali tradycje miejsca, w którym zaczynali nowe życie. Tak się właśnie staje Ślązakiem, szanując tradycję tych terenów, więc moim zdaniem szukanie jakichś kryteriów klasyfikacji Ślązak-nieślązak jest bzdurą. Kto czuje się Ślązakiem i chce nim być, proszę bardzo… Kto się wstydzi miejscowych zwyczajów, języka – sam siebie Ślązakiem nazywać nie będzie i słusznie…

Na Górnym Śląsku mieszały się kultury polska, niemiecka, czeska, ponadto mieszali się katolicy, ewangelicy i żydzi – z tych tradycji „zbudowani” się Ślązacy. Z Twoich wypowiedzi natomiast wynika, że tylko polskie tradycje i polskie korzenie są najważniejsze i jedynie słuszne (takie mam przynajmniej wrażenie). Do wpływów niemieckich odnosisz się jednoznacznie negatywnie, co nie jest sprawiedliwe. Dostrzeganie tylko jednej słusznej opcji jest moim zdaniem absurdalne, zwłaszcza w genealogii.

Uznając, że wyczerpaliśmy temat dotyczący naszych stanowisk na Śląsk Opolski i okolice, chciałbym powrócić do głównego tematu wątku, tj. do genezy nazwisk na Śląsku Opolskim.

I. Językowe przyczyny modyfikacji pisowni nazwisk

Uwagi wstępne.

W księgach metrykalnych na przestrzeni wieków używano różnych języków do zapisu zdarzeń. Przed 1764 rokiem była to głównie łacina z wtrąceniami polskimi lub (rzadziej) niemieckimi i czeskimi, choć i w tym przypadku były wyjątki. W okresie po 1764 roku był to język niemiecki z wtrąceniami polskimi (z czasem coraz rzadszymi). Z powodu różnic językowych, zapisy nazwisk z XVIII w. znacznie różniły się od zapisów nazwisk w XIX w., czy na początku XX w. Podobną ewolucję przeszły także nazwy miejscowe.
Wydaje się zasadne ustalić najpierw metodologię (jakimi metodami będziemy oceniać powyższe zjawiska tak, aby spróbować osiągnąć consensus).

1.Imiona

Co do zasady, przyjmuję polską pisownię imion, chyba, że z kontekstu wynika, że mamy do czynienia z niemieckimi lub czeskimi osadnikami, wtedy uzasadnione będzie użycie pisowni niemieckiej lub czeskiej. Łacińską pisownię imion z powodu neutralnego jej charakteru – dla naszych rozważań, pozostawiam na boku.

2.Samogłoski i spółgłoski

Występujące w języku polskim samogłoski i spółgłoski, nie mające swojego odpowiednika w języku niemieckim i łacińskim, były modyfikowane przez skrybów, dokonujących wpisów zdarzeń do ksiąg parafialnych. I tak:

„ą” zastępowano „on” np. Dziąsko na Dzionsko, Pająk na Pajonk, Kątny na Kontny
„ę” zastępowano „en” np. Ślęzok na Slenzok, lub „em” Otręba na Otremba
„ó” zastępowano „o” (rzadziej „u”) np. Krótki na Krotki, Tobór na Tobor, Mój na Moj (Moy)
„ł” zastępowano „l” lub „ll” np. Pękała na Penkalla, Krząkała na Krzonkalla, Pełka na Pelka, Nogły na Nogly, Płaczek na Placzek, Kozieł na Koziel,
„ś” zastępowano „sch” np. Miś na Misch, Moś na Mosch, Leś na Lesch, Danyś na Danysch
„ń” zastępowano „n” (rzadziej na „nn”) np. Mańczyk na Manczyk, Krzywoń na Krzywon, Ciepliński na Cieplinski, Kasprzyński na Kasprzynski, Ledwoń na Ledwon
„”s” zastępowano „ss” np. Krasek na Krassek
„k” zastępowano „ck” np. Flak na Flack
„c” zastępowano „tz” np. Morawiec na Morawietz, Muc na Mutz lub „z” np. Cebula na Zebula,
„sz” zastępowano „sch” lub „s” np. Łukaszczyk na Lukasczyk (Lukascyk), Koszętka na Kosentka (Koschentka)
„cz” zastępowano „ch” lub „c” lub „cc” np. Koczot na Kocoth (Koccoth)
„rz” zastępowano „rsch” lub „rs” np. Kierz na Kiersch,

3. Wymowa gwarowa a pisownia nazwisk

Traktując powyższe jako przykłady i pomijając inne zmiany (np. „j” na „i”), nie sposób nie uwzględnić w naszych rozważaniach wpływu gwary na pisownię nazwisk. Różniąca się od polskiej wymowa głosek wpływała także na pisownię. I tak:
„e” zastępowano ‘y” np. Kozera na Kozyra, Cempulik na Cympulik,
„y” lub „ÿ” oznaczające „i” lub „i” zastępowano „y” np. Ferdin na Ferdyn, Krzikawski na Krzykawski,
„a” na „o” np. Kaj na Koj, Musiał na Musiol, Kowal na Kowol, Bujaczek na Bujoczek
„c” na „cz” np. Cygan na Czygon
„g” na „k” np. Dolibóg na Dolibok
„s” zastępowano „sz” np. Spałek na Szpałek
„w” zastępowano „f” np. Kawka na Kafka, Hawranek na Hafranek
„h” zastępowano „g” np. Hawranek na Gawranek
„i” zastępowano „y” np. Kubowski na Kubowsky

4. Typowo polskie określenia wpływające na pisownię nazwisk

Specyfiką języka polskiego jest stosowanie dla nazewnictwa osób przyimków, które charakteryzowały stan cywilny, wiek lub inne właściwości. I tak:
Dla określenia wieku i miejsca w hierarchii rodu, stosowano zdrobnienia nazwiska:

Malok – Maloczek (Malloczek)
Bąk – Bączek

Dla określenia stanu cywilnego kobietom zamężnym dodawano przyimki:

Bujaczek – Bujatzekin
Grzyb – Grzebino (Grzybino)
Gnida – Gnidziorka
Koczot – Kotzotka
Krząkała – Krząkalonka
Kulasek – Kulassino
Kupka – Kupczyna (Kuppcina)
Musialik – Musialikowna
Wieczorek – Wieczorekowna

Z powyższego zestawienia przykładów widać, że pisownia niektórych nazwisk była modyfikowane wielostopniowo. Na przykład:

Bączek – Bonczek, Bontzek, Bonczyk, Bontzyk
Spałek – Szpałek, Spalek, Spallek
Kierz – Kiersz, , Kyersch, Kiersch, Kirsch
Wieszałka – Wierschałka, Wieschołka, Wiescholka,
Woźniak – Woźniok, Wozniok, Wośniok, Wosniok, Woschniok
Wylęzek – Wyleczek, Wyleszek, Wylenzek, Wylenzeck, Wylynzek, Wylynzeck
Cygan – Zygan, Czygan, Czygon, Cygon
Cempulik – Cembulik, Cympulik, Cempullik, Cempulick, Czempulik,
Bujaczek – Bujaszek, Bujaczyk, Bujatzek, Bujaczeck, Buiaczek, Buioczek, Bujaczyk, Bujazek, Bujoczek, Bujotzek,
Koczot – Kocot, Kocott, Kozot, Kotzot, Kozott, Koccoth
Mały – Malurny, Malok, Molock, Malock, Maloczek, Malloczek, Malczok

5. Nazwiska

Jak już wspomniałem w innym miejscu, proces tworzenia nazwisk był długotrwały. Dla naszych rozważań założyliśmy okres od średniowiecza do XIX wieku, kiedy stosowanie nazwisk było powszechne a ich pisownia w miarę ustabilizowana.
Nazwiska możemy pogrupować ze względu na ich pochodzenie. I tak:
Nazwiska odimienne, np. :
Adam – Adamiec, Adamczyk, Adamski, Adamczak
Jerzy – Jura, Jurkowski, Jureczek
Jan – Janów, Jankowski
Jakub – Kubowski, Kubanek

Nazwiska przezwiskowe, np.:

Bugdoł
Duda
Pierdziwół
Dupczyk
Nalewajka
Gnida
Cygan
Szczerba
Cierpiał
Baran
Kiełbasa
Flak
Spałek
Trefon
Tyczka
Żymła
Gwóźdź

Nazwiska odmiejscowe, np.:

Czech
Morawiec
Polak
Mazur
Niemiec
Żydek

Nazwiska nawiązujące do postaci biblijnych lub świętych, np.:

Judas
Salamon

Nazwiska nawiązujące do zawodów, np.:

Kołodziej
Kowal
Kucharski
Górniak
Owczarek (Owczarz)
Pasieka
Piekarczyk (Piekarski)
Rybak
Skiba

Nazwiska nawiązujące do świata przyrody, np.:

Bielik
Orlik
Sikora
Wróbel
Zięba
Zając
Wilk
Szafranek
Grzyb
Głogowski

6. Etymologia nazwisk na Śląsku

Wśród nazwisk występujących na Śląsku przeważają takie, których etymologię należy szukać w języku staropolskim, specyficznym dla Śląska.

Są słowniki (bibliografię podałem w innym miejscu), więc tam odsyłam do dalszych studiów.

Powyższe opracowałem na podstawie ksiąg parafialnych dla Radzionkowa, Rept i Miechowic (XVIII/XIX w.).

Mam nadzieję, że to wprowadzenie przyczyni się do szerszego spojrzenia na genezę nazwisk i ożywi dyskusję na forum.

Do genezy nazwisk chce dodac, ze niemieckie nazwiska na Slasku niekiedy zostaly spolszczone i to nie tylko w 20 w. Moj prapra..dziadek nazywal sie Seweryn Ring (1750-1804) (w nazwiskach „Ring” nie znaczy obraczka tyllko rynek miasta, skad tez polskie slowo „rynek” pochodzi). Jego dzieci zaczyna sie w ksiegach parafialnych Rept Starych od poczatku 19 w. jako Ręk/Renk (myslac o rękach, co podobnie brzmi jak Ring) wpisywac. Moze jeszcze ktos ma podobny przyklad.
Gabriele Mühlenhoff

Dot.: nazwisko Ring/Renk
Witaj Artur, dodalam moje zdjecie, zeby nie bylo zamieszania (zob. „tlumaczenie niemiecki” z 24.6.2015).
Dolanczam maly wybor skanow metryk, ktore pokazuja, ze z nazwiska Ring/Renk nazwisko Renk powstalo.
W blogu z 16.6. dajesz przyklad dla modyfikacji pisowni nazwiska Kierz/Kirsch. Dla mnie to chyba to samo zjawisko, co z nazwiskiem Ring/Renk. Trzeba by to zbadac.
Skany sa z:
– ksiega koscielna Tarnowice Stare *1765-1775, tu r. 1787 nr. 22
– ” ” Repty Stare oo 1832-1857, tu r. 1833, nr. 23
– ” ” ” ” + 1881-1890, tu r. 1889, nr. 131
Pozdrawiam
Gabi

Dot.: blog z 19.6.2016 geneza/etymologia nazwisk

Witaj Artur, na Slasku Opolskim wystepowaly tez niemieckie nazwiska. Nawet w tych wioskach (Radzionkow, Repty Miechowice), ktore ty przebadales. Ciekawe by bylo to statystycznie zbadac.

Powoluje sie dalej na ksiazke: Hans Bahlow, Schlesisches Namenbuch, Würzburg 1953. Autor rozroznia pochodzenie slaskich nazwisk podobnie jak ty (nazwiska od imion, zawodow itd.). On pisze o etymologi z jezyka slowianskiego a nie staropolskiego. Niemieckie slaskie nazwiska pochodza wedlug niego od staroniemieckiego jezyka.

Do twojej bibliografii nazewnictwa slaskiego chce dodac nowa pozycje:

Nazwa dokumentem przeszlosci regionu. Tom poswiecony Wielkiemu Profesorowi Stanislawowi Rospondowi, Red. J. Nowosielska-Sobel i.i., Wroclaw 2010
Tu specialnie artykul:
B. Linek, Zmiany nazw na Gornym Slasku w XIX i XX w., s. 123-134
Pozdrawiam
Gabi

Arturze mam prośbę. czy możesz podać mi przykład zmiany nazwiska „Śledź ” na „Hering/Heryg”?. To nazwisko Przodków mojej żony. Utknąłem na ur. w Lubszy Agrypinie Hering (żonie Karola Bogackiego) córki Ludwika Heringa i Łucji z d. Gaweł.
Damian

Agrypina urodziła się w Lubszy w 1813r. Ludwika Heringa nie znalazłem, zatem poszukam Śledzia;) Dziękuję.